Aneks:Język polski - wymowa - dwuznaki

Wymienione poniżej pary liter stanowią w języku polskim tzw. dwuznaki, czytane w sposób niewynikający z samodzielnego znaczenia każdej z tych liter osobno. Istnieją jednak również wyjątki, w których te same litery nie tworzą dwuznaku i każda z nich jest czytana oddzielnie. Sytuacja taka zachodzi:

• zawsze, gdy pierwsza z dwóch liter należy do przedrostka, a druga do rdzenia wyrazu (np. nadzwyczaj),
• w niektórych wyrazach pochodzenia obcego (np. Tarzan),
• w kilku wyrazach, gdzie taka wymowa jest uwarunkowana innymi czynnikami (np. marznąć, mierzić).

Zobacz listę haseł w kategorii: wyjątek od dwuznaków.

ch

Dwuznak ch jest czytany zwykle jako AS: [χ], IPA: [x].

Istnieje jeden wyjątek, związany z przedrostkiem tysiąc-: tysiąchektarowy

cz

Dwuznak cz jest czytany zwykle jako AS: [č], IPA: [ʧ].

Istnieją wyjątki, związane z przedrostkiem spec-: speczadanie, speczespół

dz

Dwuznak dz jest zwykle czytany jako AS: [ʒ], IPA: [ʣ̑]. Porównaj też: trójznak dzi.

Lista wyjątków (są one związane z przedrostkami (nad-, od-, pod-, ponad-, przed-) np.: nadzbiór, nadzmysłowość, nadzmysłowy, nadzorca, nadzorczy, nadzorczyni, nadzorować, nadzór, nadzwyczaj, nadzwyczajność, nadzwyczajny, nienadzwyczajność, nieodzowność, nieodzowny, odzew, odznaczać, odznaczenie, odznaczeniowy, odznaczyć, odznaka, odzwierciadlać, odzwierciadlić, odzwierciedlać, odzwierciedlić, odzwierzęcy, odzwyczaić, odzwyczajać, odzysk, odzyskać, odzyskiwać, odzysknica, odzywać, odzywka, podzagajnik, podzakres, podzamcze, podzamkowy, podzapytanie, podzastaw, podzbiornik, podzbiór, podzbiórka, podzelować, podzelowywać, podzespołowy, podzespół, podznaczenie, podzwrotnikowy, ponadzmysłowy, przedzachodni, przedzamcze, przedzamkowy, przedzawałowiec, przedzawałowy, przedzawodowy, przedzgonny, przedzimowo, przedzimowy, przedzjazdowy, przedzlotowy, przedzmrok

Uwaga: w wyrazach przedzwonić, nadzwonić przedrostkami są odpowiednio prze- i na-, a nie przed- i nad-. więc nie stanowią one wyjątków od wymowy dz.

dź

Dwuznak dź jest zwykle czytany jako AS: [ʒ́], IPA: [ʥ̑]

Prawdopodobnie istnieje tylko jeden wyjątek, związany z przedrostkiem pod-: Podźródła (nazwa części wsi Rozdoły w gminie Sitno, powiat zamojski). Analogicznie dałoby się utworzyć wyjątki nadźródło, przedźródło, brak jednak odnotowanego użycia takich słów w jakimkolwiek kontekście.

Wyrazy odźwierny, odźwierna, odźwiernik pomimo pierwszych liter od nie mają przedrostka od- i nie są wyjątkami.

dż

Dwuznak dż jest zwykle czytany jako AS: [ǯ], IPA: [ʤ̑]

Lista wyjątków związanych z przedrostkami nad-, od-, pod-, przed- oraz złożeniem przedrostków po-nad-: nadżerać, nadżerka, nadżerkowy, nadżółkły, nadżółknąć, nadżółknięty, nieodżałowanie, odżałować, odżałowany, odżąć, odżeglować, odżegnać, odżegnywać, odżelaziacz, odżelaziać, odżelazić, odżużlacz, odżużlować, odżyć, odżyłować, odżyłowywać, odżyły, odżynać, odżywać, odżywczość, odżywczy, odżywiać, odżywić, odżywka, odżywny, podżartowywać, podżebrowy, podżebrze, podżegacz, podżegaczka, podżegać, podżegnąć, podżerać, podżuchwowy, podżyły, podżyrować, ponadżerać, przedżniwny, przedżołądek

Ponadto wyjątkiem jest słowo budżet oraz pochodne od niego: budżetowiec, budżetowy, budżetowo, budżetowanie, budżetówka, nadbudżetowy, niskobudżetowy, okołobudżetowy, pozabudżetowy, wysokobudżetowy.

rz

Dwuznak rz jest zwykle czytany AS: [ž], IPA: [ʒ]

Lista wyjątków wynikających z przedrostków (cyber-, hiper-, super-): cyberzwierzątko, hiperzespolony, hiperzwolennik, superzabawa, superzbiornikowiec

Inne wyjątki: erzac, erzjański, marznąć, mierzić, mierznąć, mirza, murza, Murzasichle, obmarzać, obmarznąć, obmierznąć, odmarzać, odmarznąć, podmarzać, podmarznąć, przemarzać, przemarznąć, rozmarznąć, scherzo, Tarzan, wymarzać, wymarznąć, zamarznąć, zmarzlina, zmarznąć, zmierzić.

Rozmarzać, rozmarzanie są wyjątkami w znaczeniu odmarzania. W znaczeniu związanym z marzeniami są czytane normalnie. Zamarzać, zamarzanie są wyjątkami w znaczeniu stawania się lodem. W znaczeniu morzenia głodem są czytane normalnie.

sz

Dwuznak sz jest zwykle czytany: AS: [š], IPA: [ʃ]

Lista wyjątków (związane z przedrostkiem eks-): ekszapaśniczka, ekszapaśnik

Zmiękczenia

Poniższe zbitki nie są tradycyjnie uważane za dwuznaki, jednak litera i ma w nich specyficzną funkcję. Po innych spółgłoskach litera ta jedynie zmiękcza głoskę poprzedzającą, tymczasem w przypadku zbitek ci, ni, si, zi, dzi dodatkowo poprzednia głoska przekształcana jest w środkowojęzykową. Te same głoski przed spółgłoskami są często zapisywane ć, ń, ś, ź, dź. Istnieją jednak wyjątki, w których ci, si, zi jest czytane tylko ze zmiękczeniem, z zachowaniem miejsca artykulacji.

ci

Zbitka ci jest czytana zwykle przed spółgłoską AS: [ći], IPA: [ʨi] a przed samogłoską AS: [ć], IPA: [ʨ].

Wyjątkiami są niektóre wyrazy obce w których ci jest czytane AS: [cʹi], IPA: [ʦ̑ʲi], czyli litera i wyłącznie zmiękcza /c/. Niepełna lista: cibalgina, cif, circa, cirrus, cirrostratus, cirrocumulus, cirkulus, cistron.

Cis jest wyjątkiem jako nazwa dźwięku, jednak jako nazwa drzewa jest czytane normalnie.

W słowie kalcium ci jest czytane AS: [cʹi ̯] IPA: [ʦ̑ʲj].

ni

Zbitka ni jest czytana przed spółgłoską AS: [ńi], IPA: [ɲi], samogłoską AS: [ń], IPA: [ɲ]. W wyrazach obcych niekiedy AS: [ńi ̯], IPA: [ɲj], np. Kenia. Zob. ogólną regułę.

si

Zbitka si jest czytana przed spółgłoską AS: [ś], IPA: [ɕ] a przed samogłoską AS: [śi], IPA: [ɕi]

Nie ma wyjątków wynikających z przedrostków, istnieją jednak słowa obcego pochodzenia, w których zamiast AS: [ś], IPA: [ɕ] występuje AS: [sʹ], IPA: [sʲ] czyli litera i wyłącznie zmiękcza [s], np.: abassi, abasiofilia, cosinus / kosinus, cosinusoida / kosinusoida, cosinusoidalny / kosinusoidalny, cosinusowy / kosinusowy, epsilon, epsilonowy, kapsiplast, psi, psioniczny, psionika, Rossini, Siena, siena, Sieneńczyk, sieneńczyk, Sienenka, sienenka, sieneński, silan, silos, silosowy, simens, simensowy, sinolog, sinologia, sinologiczny, sinologicznie, sinolożka, sinus, sinusoida, sinusoidalny, sinusowy, siran, siroko / sirokko, pepsi.

Satyryk Janusz Minkiewicz był w latach siedemdziesiątych autorem sloganu „lepsi piją pepsi”, gdzie pepsi było wymawiane przez „ś”, jak gdyby nie było wyjątkiem. Dawało to rym z „lepsi” i dodatkowy, humorystyczny efekt.

zi

Zbitka zi jest czytana przed spółgłoską AS: [ź], IPA: [ʑ] a przed samogłoską AS: [źi], IPA: [ʑi]

W poniższych wyjątkach zi jest czytane AS: [zʹi], IPA: [zʲi], czyli i wyłącznie zmiękcza z.

Lista wyjątków wynikających z przedrostków (bez-, dez-, roz-, z-): bezideowiec, bezideowość, bezideowy, bezigłowy, bezimienność, bezimienny, bezimplozyjny, bezindukcyjny, bezinercyjny, bezinteresowniej, bezinteresowniejszy, bezinteresowność, bezinteresowny, bezinwazyjny, bezinwestycyjny, beziskrowy, dezideologizacja, deziluzja, deziluzyjny, dezinflacja, dezinflacyjny, dezinformacja, dezinformacyjny, dezinformować, dezintegracja, dezintegracyjny, dezintegralny, dezintegrator, dezintegrować, dezintegrująco, dezinwestycja, dezinwestycyjny, najbezinteresowniej, najbezinteresowniejszy, rozigrać, rozindyczyć, rozirytować, roziskrzać, roziskrzyć, zidentyfikować, zideologizować, zidiociały, zidiocieć, zignorować, zilustrować, zindeksować, zindoktrynować, zindustrializować, zindywidualizować, zinfantylizować, zinfantylniały, zinfantylnieć, zinfiltrować, zinformatyzować, zinstrumentować, zinstytucjonalizować, zintegrować, zintelektualizować, zintensyfikować, zintensywniały, zintensywnieć, zinterioryzować, zinternalizować, zinterpretować, zinwentaryzować, zironizować, zirygować, zirytować, ziścić

Istnieją też wyjątki wynikające z obcego pochodzenia wyrazów, np.: ził, Zimbabwe, zin

dzi

Trójznak dzi jest czytany przed spółgłoską AS: [ʒ́], IPA: [ʥ̑], a przed samogłoską – AS: [ʒ́i], IPA: [ʥ̑i].

Lista wyjątków (są one związane z przedrostkami (nad-, od-, pod-, ponad-, przed-, śród-): nadziemny, nadziemski, nadziomek, odziemek, odziemny, odziemski, odziomek, odziomkowy, odzipnąć, podziemie, podziemny, podziomek, ponadziemski, przedzimek, przedzimie, przedzimowy, Morze Śródziemne, śródziemnomorski, Śródziemie

We wszystkich tych wyjątkach litera d jest oddzielona granicą przedrostka od zi, w wyniku czego dzi jest czytane przed spółgłoską AS: [dź], IPA: [dʑ] a przed samogłoską AS: [dźi], IPA: [dʑi].

Uwaga: nie zawsze obecność przedrostka jest oczywista, np.:

• wyraz przedziwny, mimo że zaczyna się na przed, nie ma przedrostka przed-, tylko przedrostek prze- dodany do przymiotnika dziwny.
• odzierać, odzienie, odziewać, odzież, odziany, odzieżowy mają przedrostek o-, a nie od-.
• podziobać, podzióbać, podział, podzielić, podzielny, podziw, podzwonić, podzwonne, podzwaniać mają przedrostek po-, a nie pod-.
• nadziać, nadziąślak, nadzielać, nadzierać, nadziewać, nadzieja, nadzielić, nadziwić mają przedrostek na-, a nie nad-.
• ponadzierać i ponadziewać mają dwa przedrostki po-na-, a nie przedrostek ponad-.
• popodziwiać ma dwa przedrostki po-.
• przedziurawić, przedział, przedzielić mają przedrostek prze- a nie przed-.

Powyższe wyrazy nie stanowią wyjątków w wymowie, gdyż zbitka dzi nie leży na granicy przedrostka.